Powstanie Wielkopolskie 1918-1919 - zarys dziejów

[Schrek]

W 1918 roku Polska, po 123 latach niewoli, odzyskała niepodległość. Utraciła ją w końcu XVIII wieku, kiedy to trzy sąsiednie mocarstwa Austria, Prusy i Rosja, podzieliły między siebie ziemie polskie. Wielkopolska znalazła się w granicach państwa pruskiego. Polacy nie pogodzili się z utratą niepodległości i kilkakrotnie organizowali zbrojne powstania, które jednak nie powiodły się. Z nadzieją powitali wybuch I wojny światowej, w czasie której państwa zaborcze znalazły się po przeciwnych stronach.

Jesienią 1918 roku krwawe zmagania wojenne dobiegły końca. Klęski niemieckich armii na froncie zachodnim ożywiły niepodległościowe nadzieje społeczeństwa polskiego w zaborze pruskim. Oczekiwania te wzmogły się jeszcze, gdy w listopadzie 1918 roku w Berlinie wybuchła rewolucja, kładąc kres panowaniu cesarza Wilhelma II, zaś w Warszawie - po upadku caratu - odradzało się niepodległe państwo polskie.
W tym samym czasie w Wielkopolsce powstały pierwsze rady robotniczo-żołnierskie, patriotyczną działalność zaktywizowało Towarzystwo Gimnastyczne "Sokół", ruch skautowy oraz - założona w lutym 1918 roku przez Wincentego Wierzejewskiego - Polska Organizacja Wojskowa Zaboru Pruskiego (POWZP). Za zgodą nowych niemieckich władz tworzone były również mieszane narodowościowo formacje o charakterze porządkowo-wartowniczym: Straż Obywatelska- późniejsza Straż Ludowa oraz kompanie Służby Straży i Bezpieczeństwa, szybko zdominowane przez żywioł polski. Dużą rolę odgrywała w tym procesie grupa młodych, prężnych oficerów polskich skupiona wokół osoby ppor. Mieczysława Palucha. Tymczasem kontrola nad życiem politycznym prowincji spoczęła w rękach działaczy Narodowej Demokracji (endecji). Nie rezygnując z przygotowań do walki zbrojnej, liczyli oni na korzystne dla aspiracji niepodległościowych Wielkopolski rozstrzygnięcia dyplomatyczne. Nie zawierał ich podpisany 11 listopada 1918 roku w Compiegne układ o zawieszeniu broni między państwami Ententy a Niemcami. W dniach 3-5 grudnia 1918 roku obradował w Poznaniu Polski Sejm Dzielnicowy. Wyłonił on osiemdziesięcioosobową reprezentację społeczności polskiej - Naczelną Radę Ludową (NRL) i sześćdziesięcioosobowy Komisariat, jako jej organ wykonawczy. Ten ostatni, zdając sobie sprawę z dysproporcji sił, od początku starał się hamować poczynania grup wojskowych (POWZP, grupa Palucha), dążących do wystąpienia z bronią w ręku. Sytuacja wymykała się jednak spod kontroli.
Przyjazd do Poznania Ignacego Paderewskiego stał się katalizatorem dla spontanicznego wybuchu powstania w dniu 27 grudnia 1918 roku. Szybko opanowano miasto i okolice, walki objęły również prowincję. Do połowy stycznia linia frontu ustabilizowała się, dochodząc na najkrwawszym, północnym odcinku do linii Noteci, na zachodzie - do linii jezior zbąszyńskich i Obry, zaś. na południu - do dawnej granicy prowincji ze Śląskiem. Komisariat NRL, dążąc do opanowania sytuacji, powierzył 28 grudnia 1918 roku tymczasowe dowództwo powstania kpt. Stanisławowi Taczakowi, a 8 stycznia 1919 roku - przejął oficjalnie władzę na terenach wyzwolonych. Trzy dni później nowym głównodowodzącym mianowano byłego dowódcę I Korpusu Polskiego w Rosji - gen. Józefa Dowbora- Muśnickiego. Przystąpił on natychmiast do reorganizacji ochotniczych oddziałów w regularną armię z poboru. W połowie stycznia 1919 roku liczyła ona około 14 tysięcy żołnierzy i oficerów różnych formacji. Wojska te z dużym trudem powstrzymały niemieckie działania ofensywne na przełomie stycznia i lutego. Jednak stale rosnące niemieckie siły wciąż groziły zdławieniem powstania. Napięcie opadło dopiero 16 lutego 1919 roku, gdy w Trewirze przedłużono rozejm między Ententą a Niemcami. Układem tym objęto bowiem również linię frontu w Wielkopolsce. Mimo to stan zagrożenia i lokalne starcia trwały tu aż do podpisania 28 czerwca 1919 roku w Wersalu traktatu pokojowego. W tym czasie w szeregach Wojsk Wielkopolskich służyło już około 103 tysiące żołnierzy i oficerów (w powstaniu poległo około 1.700). Stworzenie tak licznej armii było wyrazem ogromnego patriotyzmu, sprawności organizacyjnej i ofiarności Wielkopolan. Doborowe poznańskie jednostki okazały się później najbardziej zintegrowaną i zdyscyplinowaną częścią Wojska Polskiego, czego dowiodły w walkach z Ukraińcami i w wojnie z bolszewikami 1919-1920 roku.
Powstanie Wielkopolskie, choć nie objęło swoim zasięgiem Całego zaboru pruskiego, miało olbrzymi wpływ na decyzje wielkich mocarstw podjęte w Wersalu. Przyznały one Polsce obszar wyzwolony przez powstańców, łącznie z miastami (nie wyzwolonymi) takimi jak: Bydgoszcz, Leszno i Rawicz, a także część Pomorza. W trakcie powstania ważną rolę organizacyjno- polityczną odegrał Komisariat NRL i politycy endeccy - zwłaszcza w działaniach na forum międzynarodowym. Dawni powstańcy wielkopolscy wzięli też liczny udział w akcji plebiscytowej i powstaniach śląskich 1919-1921 roku. Dwadzieścia lat później, we wrześniu 1939 roku, Armia "Poznań" - złożona w większości z oddziałów o powstańczym rodowodzie - raz jeszcze stanęła do walki, broniąc granic niepodległego państwa polskiego przed hitlerowskim agresorem.

Jarosław Bączyk

Tekst udostępniony został dzięki uprzejmości Wielkopolskiego Muzeum walk Niepodległościowych, oddział Odwach w Poznaniu